Gustav Fröding fortel om litt av ei ferd i Fron vestfjell
Toftekongen og kongen. Ill. Lars Wellton
Den svenske diktaren Gustav Fröding (1860-1911) budde i Noreg i fleire år på starten av 1890-talet og vandra gjennom Fron vestfjell. Ein stor lyrikar, men han hadde psykiske problem og sleit med alkoholisme. Derfor oppheldt han seg på dr. Jens Torps Sanatorium på Suttestad på Lillehammer. I 1963 kom ei bok, Âventyr i Norge, der Fröding fortel underleg og morosamt om slit og språk og røynsler frå ein vandretur frå Gausdal til Gålå. Her er eit utdrag, omsett til «islandsk»:
Gustav Frøding i 1896
Vi nådde Veumsetra utan eventyr. Vi hadde ein heil dags vandring framfor oss for å kome til Gålå, men kreftene var uttømde etter gårdagens slit og den søvnløse natta. Det var allikevel ikkje noko anna å gjere enn å pakke ihop, tigge til oss litt meir mjølk, flatbrød, smør og mysost av det snille jenta og gi oss i veg. Vi spurte om vegen. Jenta og guten følgde oss eit stykke, og klok av skade spurde vi om kvar einaste lille stig som tok av frå den rette vegen til Fagerhøi.
Deretter to timars vandring i nokså steinete terreng utan andre hendingar enn at vi møtte ein ung mann med grime. «Har dokk sett ei blæsset heire mei ei skrælle» – sa den unge mannen eller også sa han ikkje det, men noko anna like uforståeleg på islandsk. Vi meinte han spurde om ei merr og forklarte at vi ikkje hadde sett nok slikt. Så utveksla vi nokre «vasa?» og skildest frå den unge islendingen utan å ha forstått noko av samtalen, nokon av oss. Karen var vel ingen importert islending, vil eg tru, men at han tala norrønt, er sikkert. Truleg har Harald Hardrådes og Inge Krokryggs spåk halde seg reint og uforfalska i desse grisgrendte stroka.
Fagerhøi viste seg å vere eit medelstort og heilt moderne sanatorium, og ikkje berre ein halvsivilisert seter, slik eg hadde trudd. Det ligg på ei høgslette med vidt utsyn til alle sider. På eit fjell i nærleiken bur det ørner, som man kan gå og slåsst med om man vil, etter kva ein av dei svenske gjestane på sanatoriet fortalde oss. Man går berre eit stykke ut på heia, og da kjem det ei rype fram og da tar man ho med hendene, det er ikkje verre enn det. Diverre er det ikkje jakttid, så man kan ikkje ete dei, men må sleppe dei med det same.
Først neste dag kunne vi få skyss frå Fagerhøi – det finst køyreveg eit stykke for dei som skal til Gålå – og beina våre makta ikkje fleire marsjar. Dessutan råkå vi triveleg selskap, som ikkje alt for mistenksamt såg på dei framande andleta våre, så vi fann det best å bli natta over på Fagerhøi. H song svenske gluntar for nordmennene og sidan fleire norske stykke. Sjølv bidrog eg til kveldsunderhaldninga med å sitte og sjå trøytt og utkjasa ut. Så snart eg opna munnen for å gjeispe eller seie noko, vart det heilt tyst i salen og sidan eksploderte det i småskratt her og der i krokane. Det einaste eg sa, var: «Nei, nå trur eg at eg går og legg meg», og det meinte dei var så reint uimotståeleg morosamt. Eg har aldri gjort så mykje lykke korkje med vers eller song eller føredrag eller bordtalar som med denne eine korte formelen på Fagerhøi sanatorium: «Nei, nå trur eg at eg går eg legg meg.» Eg må ha sagt det på noko eigendomeleg forførande vis. Så fekk eg endeleg gå og leggje meg – denne gongen i ei verkeleg seng med laken og madrass og alt.
Bad aldri i et skiferbrot! Det visdomsordet lærte eg meg tidleg på morgonen andre dagen på Fagerhøi. Det finst ikkje meir freistande badestad enn eit lagom skiferbrot, som er halvfullt med vatn. Det ligg og lysar så klårt som ei kjelde med botten som det finaste marmorbasseng – for den som ikkje ser så godt etter. Man man har ikkje før kome ned i vatnet, før millionar av påtrengande små skifterskiver svermar opp og forvandlar den klare kjelda til ein skittpøl. Og når man så kjem seg opp frå elendet, renn det blod av ein – man er skada og oppskrapa av desse skarpe skivane og argsint og trugande mot alt som kallast skiferbrot.
Når eg ved frukostbordet fortalde om mi vanskjebne, vekte eg ny glede over kor morosam eg var. Dei tykte det var så utomordentleg bra av skiferbrotet å narre meg og gjere meg ille på dette viset.
Slik kom dei seg frå Fagerhøi til Isumsetra. Ill. Lars Wellton
Frå Fagerhøi drog vi på kjerre til Isumsetra, vakta over av Peter, kusken på Fagernøi og postmann og alt anna. Han var bra sivilsert og fullt forståeleg på sitt moderniserte islandsk.
Frå Tofte i 1962. Foto: Maihaugen
Ein fjerdingsveg frå Fagerhøi køyrde vi opp på eit høgt platå som kallast Toftseterfjellet etter den nedanforliggjande Toftsetra, som høyrer til den halvt kongelege garden Tofte i Gudbrandsdalen. Toftfolket skal visstnok nedstamme frå kong Harald Hårdfagre og ser seg sjølv ennå i dag som litt betre enn andre nordmenn. Det vert fortald om far eller farfar til den nåverande eigaren at han på garden sin fekk besøk av Karl Johan eller Oskar den første og let dekkje på to bord – eitt for seg sjølv og hans majestet, og eitt for hoffet og anna småfolk. Når hans majestet spurde kva denne ordninga var for noko, svarta gamle Tofte heilt roleg – truleg på islandsk – at det eine var for dei kongelege, det andre for undersåttane – «dette er fyr kongi og kongarar ættir, dette er fyr hirdom», eller nok slikt, eg er like lite heime i norrøn som i avleggjaren gudbrandsdølsk.
Från Toftfjellet har man eit av dei vidaste og herlegaste utsyn i heile verda. Mot nord stig dei veldige mørklagde Rondane mot himmelen som ein gigantisk kongeborg med vollar, fasadar og tårn – mot vest og nordvest kvelvar seg Jotunfjella med kvite jøkelfelt – mot sydvest ser man Valdresfjella og i alle andre himmelretningar har man fjell ved fjell og fjell over fjell.
Vi hadde hadde hatt korkje tid eller lyst til å sjå på utsynet på våre tidlegare vandringar – man tittar ikkje på landskap når ein held på og mistar andedraget av hoppegymnastikk og skrikande hungersvelt i magen. Men nå såg vi på fjellets herlegheit og makt. Den mangekundige Peter hjelpte til med å nemne dei veldige med namn. Det klumpar og dunsar og buldrar ennå i øyra mine av dei tunge orda på «kanpen» og»nuten» og «knappen», og det riv i øyret av dei skarpe «eggen» og «piggen». Det er som å få ein steinbolt i hovudet eller ein kvass kald istapp gjennom trommehinna.
Gustav Frøding
På Isumsetra traff vi eit nytt eksemplar av seterjente – ei rundt og glad framtoning som dreiv ope gjøn med vår turistiske utsjånad. Ho huste eit avgjort forakt for desse arme turistane som ikke ein gong fann retninga, enda man har sola å rette seg etter, og som ikkje fattar eitt ord, trass i at man talar det breiaste og tydelegaste gudbrandsdalske til dei. Jenta fornedra seg likevel til å ta fram litt mat til oss og svara innimellom med eit akselrykk eller ein nakkknekk når vi spurde om noko. Den jenta var garantert av det rette slaget, ei seterjente av den morske motige sorten, som slår friaren på øyret når dei blir nesevise, og som ikkje er redd for å gå og søke opp sjølve bamsen når han har vore der og mumsa opp ein av sauene hennes.
Til Gålå nådde vi ved femtida og etter det vi høyrde, var det ikkje langt til sanatoriet Fefor enn at vi godt kunne kome dit før natta braut ut. Det såg ut til å vere eit vel ordna sanatorium, særs vakkert og heimetriveleg.
Vandringa til Gustav Fröding. Ill: Lar Wellton
Publisert her første gong 20. september 2016
Tofte i Fron har en gang vært én gard som senere er oppdelt i flere garder. Det har vært spekulert i om det Tofte som omtales i Snorre, har vært Tofte i Fron, for Tofte i Fron hadde i vikingtida langt større skyld enn Tofte på Dovre. Snorre omtaler finn-jenta som kongen forelska seg i. I Hungerlia ikke langt fra Tofte i Fron har det vært påvist gammel samisk bosetning, så hvem vet —–